Najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa historycznego XIX wieku. Na jego obrazach i twórczości "ku pokrzepieniu serc" wychowało się już kilka pokoleń Polaków. Zapisał również ważną kartę w historii ziemi bocheńskiej, dzięki licznym wizytom w Nowym Wiśniczu i Bochni.

Pracowity artysta

Urodził się 24 czerwca 1838 roku w domu przy ul. Floriańskiej 41 w Krakowie jako dziewiąte z jedenaściorga dzieci Franciszka Matejki i Joanny Karoliny, która pochodziła z ewangelickiej rodziny Rossbergów.Jan Matejko, Autoportret Matejko uczył się w szkole św. Barbary i w gimnazjum św. Anny, które nie ukończył. Mimo tego został przyjęty do klasy malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1852), gdzie uczył się pod kierunkiem Wojciecha Kornelego Stattlera oraz Władysława Łuszczkiewicza - malarza, historyka sztuki, pedagoga. Szybko dał się poznać jako jeden z najzdolniejszych uczniów. Po ukończeniu Szkoły Sztuk Pięknych, wyjechał na stypendium do Monachium (1857 - 1858), potem do Wiednia (1860). Zafascynowany był historią Polski, którą poznawał studiując książki udostępniane mu przez brata Franciszka, historyka, doktora prawa, pracownika Biblioteki Jagiellońskiej. Był świadkiem wielu przełomowych wydarzeń historycznych - wcielenia do Austrii Rzeczypospolitej Krakowskiej w 1846 roku, Wiosny Ludów w 1848 roku, a potem Powstania Styczniowego w roku 1863. Upadek Powstania silnie wpłynął na jego twórczość. W obranym przez siebie programie artystycznym postanowił nie tylko zilustrować dzieje Ojczyzny, ale przede wszystkim, zanalizować przyczyny jej upadku, aby wyciągnięte wnioski posłużyły w teraźniejszości i na przyszłość. Tak powstały najsłynniejsze kompozycje Matejki, a stworzona w nich sugestywna wizja historii Polski oddziałuje od ponad stu lat na świadomość Polaków: Stańczyk, Kazanie Skargi, Reytan - Upadek Polski, Unia Lubelska, Stefan Batory pod Pskowem, Kopernik, Dzwon Zygmunta, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd Pruski, Sobieski pod Wiedniem, Wernyhora, Kościuszko pod Racławicami, Dzieje Cywilizacji w Polsce. Matejko, najbardziej znany i popularny polski malarz, jest autorem ponad 320 obrazów olejnych, głównie o tematyce historycznej, portretów oraz kilku tysięcy rysunków i akwarel.

Na wakacjach w Wiśniczu

Koryznówka - Muzeum Pamiątek po Janie MatejceMatejkę łączyły ścisłe związki z ziemią bocheńską, a zwłaszcza z Wiśniczem, gdzie mieszkała rodzina jego żony - Teodory z Giebułtowskich. Serdeczne więzi przyjaźni łączyły mistrza z Leonardem Serafińskim, żonatym z siostrą Teodory Joanną. Do Wiśnicza przyjeżdżał jeszcze przed ślubem w 1864 r. Latem 1863 r. Matejko utrwalił na kilku szkicach drewnianą zabudowę Nowego Wiśnicza, która w lipcu tego roku niemal doszczętnie spłonęła. W późniejszych latach mistrz Jan wraz z żoną i dziećmi odwiedzał Serafińskich w Bochni, lub częściej w letnim dworku w Wiśniczu, zwanym "Koryznówka".

portret Stanisława SerafińskiegoPo wybuchu Powstania Styczniowego w 1863 r. Matejko wsparł zryw zbrojny Polaków. Będąc słabego zdrowia, nie wziął czynnego udziału w powstaniu - choć bardzo tego pragnął. Wsparł go jednakże kwotą pięciuset reńskich, brał również udział w tajnym przewozie broni przez granicę Galicji z Królestwem. Żegnał też wychodzącą do powstania młodzież wiśnicką, wśród której był Stanisław Serafiński i Stanisław Giebułtowski.

Wakacyjne przyjazdy do Wiśnicza zaowocowały kilkoma dziełami, które zachowały się w naszym regionie (m.in. obraz "Wskrzeszenie Łazarza" namalowany w 1866 r. do kaplicy cmentarnej w Nowym Wiśniczu czy poprawiany obraz Matki Boskiej w kościele w Starym Wiśniczu). Wiele szkiców, portretów oraz pamiątek po malarzu można dziś podziwiać w muzeum we wspomnianej wcześniej "Koryznówce" w Wiśniczu. Jego związki z Wiśniczem upamiętnia pomnik artysty na rynku, autorstwa prof. Czesława Dźwigaja.

U rodziny i przyjaciół w Bochni

szkic dzwonnicy w BochniTematy bocheńskie, w szczególności zachwycający urodą gotycki szczyt kościoła św. Mikołaja oraz sławna dzwonnica, należały do jego ulubionych motywów. Przedstawienie tej ostatniej opublikowane zostało w postaci drzeworytu, wykonanego na podstawie rysunku Matejki przez Feliksa Zabłockiego.  Należy podkreślić, że wciąż jeszcze wielu bochnian nazywa dom przy ul. Bernardyńskiej 10 - w którym kiedyś mieszkała rodzina Serafińskich, i gdzie bywał Matejko - „Domem Matejki”. Jego imię nosi też ulica, która bierze początek przy tym budynku oraz Szkoła Podstawowa nr 5. Artysta zaprojektował również polichromię, ołtarz, witraże i stalle do kaplicy świętej Kingi w bocheńskim kościele św. Mikołaja oraz naszkicował wizerunek świętej, dokończony przez jego ucznia Władysława Rossowskiego. Wystąpił też z propozycją wzniesienia pomnika króla Kazimierza Wielkiego, z czym zwrócił się do szwagra Leonarda Serafińskiego – ówczesnego marszałka rady powiatowej. Na wykonawcę  zaproponował zaprzyjaźnionego z nim rzeźbiarza krakowskiego Walerego Gadomskiego. W 1871 r. Matejko wziął udział w uroczystości odsłonięcia gotowego pomnika na rynku bocheńskim. 

Epizod żegociński

szkic Matejki kościoła w ŻegocinieW roku 1865 Jan Matejko był w Żegocinie i sporządził tu z natury  interesujący rysunek, przedstawiający kruchtę starego żegocińskiego kościoła. Informacja o pobycie malarza w Żegocinie została zapisana przez Józefa Łepkowskiego w grudniowym numerze "Tygodnika Ilustrowanego" z 1866 roku (nr 350). Prawdopodobnie mistrz przybył do Żegociny z pobliskiego Wiśnicza; niewykluczone też, że utrwalił w swoim szkicowniku inne obiekty znajdujące się na południu Ziemi Bocheńskiej.

Matejko zmarł w swym domu przy ulicy Floriańskiej 1 listopada 1893 roku, w wieku 55 lat . 7 listopada odbył się uroczysty pogrzeb z udziałem mieszkańców miasta i licznych delegacji. Po nabożeństwie w kościele Mariackim, przy wtórze Dzwonu Zygmunta, kondukt żałobny podążył na miejsce wiecznego spoczynku Mistrza na Cmentarzu Rakowickim.