Grodzisko położone jest w Lesie Kopalińskim, na cyplowatym zakończeniu wzgórza "Zamczysko" (353 m n.p.), leżącym na wschód od drogi Bochnia - Dołuszyce - Pogwizdów. Wzgórze, na którym znajduje się gród, ma z trzech stron strome zbocza. Łatwy dostęp był możliwy tylko od strony grzbietu (tj. od wschodu), gdzie wykopano rów o głębokości 3 m i szerokości 10 m. Większa część grodziska została zniszczona wskutek wybierania kamienia na początku XX wieku. Do kamieniołomu prowadzi nieco już dziś zatarta leśna droga. Najłatwiej natomiast dotrzeć do grodziska od południa, znakowaną ścieżką od leśnej drogi Kopaliny - Pogwizdów.

Widok grodziska w latach 30. XX wieku. Orli Lot , R.XI, 1930Obiekt został odkryty prawdopodobnie przez profesora bocheńskiego gimnazjum Piotra Galasa, który zbierał nazwy topograficzne z okolic Bochni i zwrócił uwagę na nazwę wzgórza "Zamczysko". Jesienią 1926 r. jego uczniowie zrzeszeni w Kole Krajoznawczym dokonali pierwszych badań sondażowych na grodzisku odkrywając skorupy naczyń i kości zwierzęce. Swoje spostrzeżenia o obiekcie opublikował jeden z nich, Józef Lipowski, w "Orlim locie" w 1930 r.
Kolejne badania powierzchniowe na grodzisku prowadzili w latach 50-tych G. Leńczyk i A. Żaki. Dopiero jednak dwukrotne badania archeologiczne A. Jodłowskiego w 1968 i 1971 r. umożliwiły dokładniejsze rozpoznanie budowli.

Budowla

Osada obronna w Kopalinach powstała ok. 700-600 lat p.n.e w okresie halsztackim i kultury łużyckiej (przełom epoki brązu i żelaza). Zdaniem A. Jodłowskiego to wtedy wzniesiono wtedy wał górny, otaczający majdan grodu o średnicy 55 metrów. Wał ten zbudowany był z bierwion drewnianych, układanych wzdłuż i w poprzek; pustą przestrzeń między bierwionami wypełniała ziemia i kamienie. 5 metrów niżej położony był wał dolny usypany z gliny, bez stosowania konstrukcji wewnętrznej. Nowsze ustalenia archeologów kwestionują jednak ustalenia Jodłowskiego wskazując, iż oba wały powstały przypuszczalnie dopiero w okresie średniowiecza. Definitywnie spór o to czy umocnienia obronne pochodzą z kultury łużyckiej czy XIII-XIV wieku mogłyby rozstrzygnąć powtórne badania archeologiczne i datowanie z użyciem nowszych metod.  

Ludność, która wzniosła osadę uprawiała okoliczne pola i hodowała zwierzęta, chroniąc się w gródku w razie zagrożenia. Mieszkańcy grodu używali dwu rodzajów glinianych naczyń. Pierwsze, wykonywane zapewne ręcznie, były duże i grube, o niegładzonych ściankach. Drugie, o czarnym kolorze, były starannie wykonane, o cienkich, gładzonych ścianach, czasem zdobione ukośnymi rowkami. Niektóre miały kształt czarek z uchem wystającym ponad brzeg naczynia.

Widok na grodzisko od strony zachodniejPo raz drugi gródek został zamieszkały pod koniec XIII i w XIV wieku. W tym czasie wyremontowano wał górny i powtórnie (?) usypano wał dolny. Być może na majdanie znajdowała się drewniana wieża i pomieszczenia gospodarcze, o których nie zostały żadne ślady ze względu na eksploatację kamieniołomu. O średniowiecznym rodowodzie tego gródka świadczą znalezione kości zwierzęce, żelazny topór, strzemiona końskie, podkowy, grot strzały i gwoździe. Ponieważ w tym okresie Kopaliny były częścią wsi Dołuszyce, przypuszcza się, że stare "grodzisko" zostało wtórnie zaadaptowane przez zarządców folwarku klasztornego lub sołtysów Dołuszyc wymienianych w źródłach z przełomu XIII i XIV wieku. Liczne ślady spalenizny na grodzisku, zdają się wskazywać, że żywot budowli zakończył jakiś gwałtowny pożar.

Ciekawostki

Herb TrąbyWspomniani wyżej sołtysi Dołuszyc wywodzili się oni z mieszczańskiej rodziny Jordanów, która szybko się wzbogaciła i weszła w szeregi szlachty, pieczętując się herbem "Trąby" . Szczególną uwagę warto zwrócić na Paszka (Pawła), sołtysa w Dołuszycach w latach 1393-1407, który od dzierżonych włości przyjął nazwisko Dołuski. Ów Paszek był postacią z jednej strony krnąbrną i zachłanną, z drugiej - odważną i przedsiębiorczą. Często zagarniał siłą grunta i dobra chłopskie, notorycznie procesował się o łąki, gaje i sadzawki z właścicielami Kurowa i Pogwizdowa, zaciągał pożyczki u mieszczan bocheńskich i krakowskich. Zdaniem F. Sikory, gród w Kopalinach w średniowieczu znajdował się na terenie Dołuszyc i mogło być dworem obronnym zbudowanym przez wspomnianego Paszka (Pawła) Dołuskiego. 

W sąsiedztwie grodziska znaleziono artefakty z epoki brązu m.in, siekierkę, co może wskazywać na jeszcze starsze pochodzenie osady w Kopalinach.

 


 Ważniejsze źródła:

  • J. Lipowski, Grodzisko w Kopalinach [w:] Orli Lot, 1930 nr 2, s. 28
  • A. Jodłowski, Kopaliny, pow. Bochnia. Stanowisko I, Informator Archeologiczny 1971, T. 5, s. 86-87
  • M. Szope, Grodziska i zamczyska województwa tarnowskiego, Tarnów 1981
  • F. Sikora, Dołuszyce [w:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. I, z. 3, Kraków 1985, s. 591-593