Wczesnośredniowieczne grodzisko w Łapczycy położone jest na północnym krańcu wsi, na niewielkim wzgórzu w sąsiedztwie doliny Raby. Grodzisko znajdziemy podążając od kazimierzowskiego kościoła p.w. Narodzenia NMP w Łapczycy na zachód, drogą Via regia antiqua (inaczej tzw. Górnym Gościńcem). Po dotarciu do tablicy informacyjnej o grodzisku (z jego fantazyjnym wyglądem) należy skręcić w prawo i polną drogą kierować na północ do widocznego w oddali wysokiego wału ziemnego.

W jego tle widać zabudowania wsi Cikowice, a w oddali autostradę A4 i Puszczę Niepołomicką. Samo grodzisko jest dziś oddalone od rzeki Raby około 200 metrów, ale warto pamiętać, że kiedyś stare koryto Raby biegło tuż poniżej grodu, stanowiąc jego naturalną ochronę od północy. Na teren grodziska najlepiej wybrać się późną jesienią lub wczesną wiosną, gdy rosnące tu latem krzaki i trawy nie utrudniają już dostępu.

Historia

Archeolodzy badający grodzisko nie są zgodni co do daty powstania tu osady i obronnego grodu. Zdaniem badającego ten obiekt dwukrotnie A. Jodłowskiego najpierw w VIII - X w. funkcjonowała tu nieobronna osada. Przypuszczalnie na początku XI w. powstał tu niewielki gród obronny, który miał funkcjonować do połowy XIII wieku, kiedy to został spalony lub opuszczony. Badający w 2000 r. tereny grodziska J. Poleski wskazuje jednak, że właściwy gród powstał tu znacznie wcześniej, bo w IX wieku i funkcjonował nie dłużej niż do schyłku X w. Na terenie grodu mieściła się w dalszym ciągu osada złożona z paru domostw. W XI -XIII w. istniały również dwie osady przygrodowe, odkryte przed kilku laty przez archeologów w ramach projektu Archeologiczne Zdjęcie Polski. Wygląda więc na to, że łapczycki gród był jednym z grodów plemiennych, zbudowany w czasach dominacji państwa Wiślan.

Podobne, choć znacznie potężniejsze grody, istniały w tym okresie m.in w Naszacowicach, koło Nowego Sącza, Zawadzie Lanckorońskiej, Jadownikach koło Brzeska. Nie ulega natomiast wątpliwości, że powstanie tu osady i grodu związane było z koniecznością zabezpieczenia istniejących w pobliżu warzelni soli. O istnieniu słonych źródeł wspomina m.in. dokument z lat 1123 - 1125, w którym kardynał Idzi zatwierdził nadania monarsze dla klasztoru benedyktynów w Tyńcu. Jest w nim mowa m.in. o nadaniu mnichom tynieckim w roku 1105 Łapczycy ("Labscicia") z Kolanowem i solą, przez królową Judytę (drugą żonę Władysław Hermana). Tak więc oprócz uprawy roli, eksploatacja słonych źródeł była podstawowym zajęciem mieszkańców grodu i okolicznych osad mieszkalnych. Nie wielka liczba domostw w obrębie grodu, zdaje się wskazywać, że wykorzystywany był jako schronienie dla okolicznej ludności.

Przeniesienie Łapczycy na prawo niemieckie spowodowało odsunięcie centrum osadniczego bardziej na południe, a średniowieczne grodzisko pozostało zapomniane na kilkaset lat. Dopiero w XIX w. badacze zaczęli interesować się nim na nowo. Oglądający w 1880 r. grodzisko w Łapczycy A. H. Kirkor stwierdził obecność podwójnych wałów okrężnych oraz rozdzielającej je głębokiej fosy. Niestety intensywna orka i uprawa ziemi na terenie grodziska doprowadziły do jego dewastacji i wytworzenia się charakterystycznych tarasów, widocznych na starej fotografii profesora Piotra Galasa. Prowadzone po wojnie kilkakrotnie badania archeologiczne umożliwiły częściowe odtworzenie budowy grodu łapczyckiego. Grodzisko stało się również jednym z historycznych obiektów wyeksponowanych przy wspomnianym szlaku Via regia antiqua.

Budowla

Całkowita powierzchnia grodu wynosiła ok. 1,2 ha, przy czym obiekt składał się z dwóch części: grodu właściwego oraz podgrodzia. Gród właściwy miał kształt nieregularnego owalu o wymiarach 98x58 m. Do niego, od północnego wschodu, przylegało czworokątne podgrodzie o wymiarach 105x58 m., prawdopodobnie otoczone pojedynczym wałem obronnym.

Od zachodu i południowego zachodu sztucznie pogłębiono naturalne obniżenie terenu w celu zwiększenia obronności obiektu. Wał okrężny grodu właściwego - szeroki na 4 m, wysoki na 5 m - wzniesiony był z drewna i ziemi. Jego wnętrze stanowiła konstrukcja drewniana przekładkowa z przestrzeniami pomiędzy belkami wypełnionymi ziemią i wylepionymi gliną licami wewnętrznym i zewnętrznym. Być może zwieńczenie wału stanowiły blanki o charakterze drewnianego krenelaża. Analogiczne konstrukcje wałów występują na grodziskach w Zawadzie Lanckorońskiej czy Poznachowicach Górnych. Wzdłuż wału, wokół majdanu, prowadził chodnik ułożony z otoczaków rzecznych, który prawdopodobnie służył do komunikacji wewnątrz-grodowej, pełniąc rolę ulicy obiegającej wokoło gród. Przy chodniku stwierdzono ślady po dwóch chatach mieszkalnych - półziemiankach. Na podgrodziu odkryto jedną chatę z kamiennym paleniskiem i jamę gospodarczą usytuowaną również w pobliżu linii wału.

Ciekawostki

W trakcie wykopalisk archeolodzy znaleźli liczne fragmenty ceramiki (część naczyń mogła służyć do warzenia solanki) oraz 2 żelazne noże, fragment podkowy, grot strzały o liściowatym kształcie, okucie żelazne i fragment osełki z piaskowca.

Nowsze badania archeologiczne potwierdzają, że wał obronny, mimo, iż był zabezpieczony przed ogniem, uległ zniszczeniu wskutek gwałtownego pożaru w X w. Być może było to skutek jakiegoś zbrojnego ataku w czasach walk o przejęcie ziem Małopolski przez Mieszka I. Hipoteza o zniszczeniu grodu w XIII w. przez jeden z najazdów tatarskich w świetle nowszych badań nie ma żadnego uzasadnienia.

W latach 90-tych XX w. na grodzisku została wykopana „ziemianka” mieszkalna, przez jednego z mieszkańców Łapczycy. Miała ona wymiary: 2,8-3,0 x 3,0-3,7 m i głębokości około 3,5 m. Ponieważ zagrażała ona turystom, postanowiono (przed jej zasypaniem) wykorzystać wykop do zadokumentowania nawarstwień stratygraficznych

Ważniejsza literatura:

• A. Jodłowski, Wczesnośredniowieczny gród w Łapczycy, pow. Bochnia, w świetle badań lat 1965-1967 i 1972, Sprawozdania Archeologiczne, T. XXVI, 1974, s. 241-275. 
• A. Jodłowski, Najstarsze dzieje osadnictwa i warzelnictwa solnego w rejonie Bochni (do połowy XIII wieku), [w:] Bochnia. Dzieje miasta i regionu. Suplement, Kraków 1986
• J. Poleski, Grodzisko w Łapczycy, http://www.archeo.uj.edu.pl/sredniow_lapczyca.html dostęp 15.02.2013
• A. Cetera, J. Okoński, Materiały do pradziejów prawobrzeża środkowego biegu Raby [w:] Rocznik Bocheński, T. III, Bochnia 1995
• A i R. Sypek, Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa, b.r.w