Na dworze pana Małopolski
Jedyny syn Sebastiana Stanisław jeszcze bardziej pomnożył zarówno majątek jak i pozycję społeczną rodu. Pod koniec życia uważany był za niekwestionowanego pana Małopolski, a rodzinny Wiśnicz wyniósł do niebywałego rozkwitu.
W 1642 r. megalatyfundium Stanisława Lubomirskiego, zaliczało się do największych w Rzeczpospolitej i obejmowało: 10 zamków, 12 miast, blisko 300 wsi, 157 folwarków, niezliczone karczmy, młyny, stawy oraz lasy i puszcze leśne o powierzchni ponad 97 000 ha. W powiecie bocheńskim do wiśnickiego państwa Lubomirskich, należały - z wyjątkiem Chronowa - wszystkie wsie od granic Bochni aż po Rajbrot. Z samym miastem Bochnią Lubomirscy toczyli zresztą długoletnie spory o działki i ziemie na Uzborni oraz położoną nie daleko karczmę Serwaniec.
O potędze Stanisława Lubomirskiego świadczy fakt, że gdy w 1622 r. zaproponował cesarzowi wystawienie przez siebie 5 000 żołnierzy, by wspólnie wyruszyć na wojnę – projekt upadł z tego powodu, że dwór cesarski nie był w stanie sprostać finansowemu ciężarowi wystawienia własnego odpowiedniego oddziału. Cesarza nie było stać, Lubomirskiego – tak. Ukoronowaniem znaczenia Stanisława było nadanie mu w 1640 r. tytułu księcia Cesarstwa Rzymskiego.
Ogromne dochody pozwalały wojewodzie utrzymywanie w rodzinnym Wiśniczu wspaniałego dworu, którego opis pozostawił nam dworzanina, a zarazem kuchmistrz Lubomirskich Stanisław Czerniecki, autor pierwszej polskiej książki kucharskiej. Z jego opisu dowiadujemy się, że wojewoda miał 2 marszałków, 2 kapelanów, 4 sekretarzy, 4 krajczych, 60 sług starszych, 20 pokojowców, 10 śpiewaków (w tym trzech kastratów) oraz własną kapelę muzykantów i teatr. Gdy jego dwór opuszczał Wiśnicz, pięć dni przed wyjazdem samego pana wyruszał oddział piechoty nadwornej węgierskiej, na drugi dzień wyruszała stajnia z końmi wozowymi i wierzchowymi, na trzeci dzień muzyka, na czwarty myśliwi, a piątego dnia ruszał dopiero Jegomość z "poważnym a okrytym dworem". Przed karetą jechał oddział "srebrnych kozaków", tak nazwany od srebnolitych mundurów i srebrem oprawnej broni, za karetą oddział nadwornej dragonii. Z tą całą wystawą szedł w parze przepych w doborze bogato zdobionych karet, wozów i koni. Dla większego jeszcze efektu, do karety Stanisława Lubomirskiego zaprzęgano białe konie, którym grzywy i ogony farbowano na czerwono...
Wśród ogromnej rzeszy dworzan sporo było ludzi pochodzenia mieszczańskiego i chłopskiego, którzy służąc księciu podawali się bezprawnie za szlachtę. Bystry obserwator tego zjawiska, szlachcic małopolski Walerian Nekanda-Trepka, ubolewał nad pobłażliwością Lubomirskich i skrupulatnie notował nazwiska oszustów w swojej „Księdze chamów”. Fałszywi „waszmościowie” dzięki łasce pańskiej dorabiali się znacznego majątku i czasem zdawali się zapomnieć o swym plebejskim pochodzeniu. Nic, więc dziwnego, że Stanisław Lubomirski w przypływie złości miał mawiać do swojego marszałka: "a chłopie, jużeś to zapomniał, żeś ty chłop, ze mnieś powstał (…), a nie wynoś się ze mną zarówno i ze stanem szlacheckim".
Ale ten wielki magnat wielu swoich służących darzył uczuciami wdzięczności, a nawet szacunku, o czym pisał w swoim testamencie. Kilku z nich dostąpiło nawet przywileju pochowania w rodowym mauzoleum w kościele klasztornym, w tym samym, w którym w lipcu 1649 r. spoczął ich pan.
Wielki budowniczy i średni dowódca
Osobiste umiłowanie piękna architektury i sztuki inspirowały wojewodę do realizacji wielu, kosztownych przedsięwzięć budowlanych. Zdaniem historyków sztuki Lubomirski był w I połowie XVII wieku największym budowniczym na ziemiach polskich. Realizował programy fundacji sakralnych (kościoły w Wiśniczu i Połonnem na Wołyniu) i świeckich, zarówno w dobrach własnych (zamek i miasto w Wiśniczu, zamki w Łańcucie i Połonnem), jak i dzierżawionych starostwach (zamki w Lubowli, Nowym Sączu, klasztor i konwent pijarów w Podolińcu na Spiszu). Dodajmy, że praktycznie wszystkie budowle wznoszone przez Lubomirskiego prezentowały wysoki poziom architektury i zatrudniano do pracy przy nich najwybitniejszych architektów na czele z Włochem Maciejem Trapolą. Największe inwestycje na ziemi bocheńskiej, to oczywiście przebudowa wiśnickiego zamku w stylu „palazzo in fortezza” (1615-1621), założenia miasta i budowa ratusza (1616), budowa kościoła parafialnego (1620), kościoła i klasztoru karmelitów bosych (1622-1640 r. - jako votum za zwycięstwo pod Chocimiem) oraz kościoła p.w. św. Szymona w Lipnicy Murowanej.
Nie był natomiast wybitnym wodzem, mimo, że jego udział w obronie Chocimia był bez wątpienia znaczący. Początki kariery wojskowej Stanisława nie przyniosły mu jednak chwały. Razem z młodszym bratem Joachimem, wziął udział w wyprawie moskiewskiej w latach 1609-1611. W czasie oblężenia Smoleńska dowodziłem oddziałem, któremu Rosjanie w biały dzień porwali chorągiew piechoty co uważane było za wielki wstyd. Służba pod dowództwem tak znakomitych wodzów jak Stanisław Żółkiewski, Stanisław Koniecpolski czy Jan Karol Chodkiewicz, znacznie jednak podniosła umiejętności dowódcze Lubomirskiego, który po dostaniu się hetmana Koniecpolskiego do niewoli tureckiej mianowany został w 1621 r. przez króla regimentarzem, czyli czasowym zastępcą hetmana polnego.
W czasie oblężenia warownego obozu w Chocimiu we wrześniu 1621 r., dowodzący obroną hetman Jan Karol Chodkiewicz ciężko zachorował i 23 września, dzień przed swoją śmiercią, w obecności komisarzy i oficerów przekazał buławę i dowództwo swojemu szwagrowi - Lubomirskiemu. Oburzone były tym pułki litewskie, które nie chciały uznać nowego dowódcy, ale po interwencji królewicza Władysława spór zażegnano. Przygotowana przez Chodkiewicza obrona była z powodzeniem kontynuowana przez nowego dowódcę, a rokowania pokojowe doprowadziły do podpisania korzystnego układu z Turkami 9 października.
W późniejszych latach, Stanisław Lubomirski nie odnosił jako dowódca żadnych znaczących sukcesów, choć jego prywatne wojska kilkakrotnie wspomagały obronę południowych i wschodnich granic. W pamięci potomnych pozostał jednak na zawsze jako zwycięzca spod Chocimia, o co z resztą sam skutecznie zadbał, wypełniając śluby i fundując klasztor karmelitów bosych w Wiśniczu, a także wspomagając takich pisarzy jak Jakub Śliwski, Jan Francisciades, Jan Innocenty Petrycy czy Andrzej Morsztyn, którzy w licznych utworach literackich, nie bezinteresownie, wychwalali zasługi wojenne swojego dobroczyńcy. Ot, taki XVII-wieczny pijar :-)
Kto zwyciężył Szwedów w Kamionnej?
Jerzy Sebastian Lubomirski choć nie odziedziczył po ojcu rodzinnego Wiśnicza (dobra te przejął najstarszy syn Michał Aleksander), to jednak w historii bocheńszczyzny zapisał się jako pogromca Szwedów w czasie ich najazdu na Polskę w latach 1655-1660. Lubomirski jako jeden z nielicznych magnatów nie poddał się najeźdźcy, pozostał wierny królowi Janowi Kazimierzowi i szybko zorganizował znaczące oddziały powstańcze do walki z okupantem.
Wg przekazywanej z pokolenia na pokolenie tradycji, miał on na czele swoich wojsk, wspomaganych przez chłopów, rozbić we wsi Kamionna spory oddział szwedzki. Wydarzenia te upamiętnia dziś brązowa płyta na cokole wysokiej kolumny toskańskiej, zwieńczonej latarnią i krzyżem, stojącej w pobliżu miejsca owej bitwy. Wg Stanisława Fischera w potyczce tej miał polec dowódca szwedzkiego oddziału, którego zwłoki zabrali jego żołnierze i pochowali na wzgórzu między Moszczenicą i Chełmem. Bardzo możliwe, że tak naprawdę dowódcą wojsk polskich był pułkownik Gabriel Wojniłłowicz, który na polecenie Lubomirskiego tworzył oddziały powstańcze, złożone między innymi z chłopów. Wojska te (liczące ok.3000 ludzi) 20 stycznia 1656 r. zaatakowały zamek w Wiśniczu i na krótko wyzwoliły m.in. Bochnię, Wieliczkę oraz Nowy Wiśnicz. Bardzo możliwe, że to właśnie partyzancki rajd Wojniłłowicza w drodze na Wiśnicz i Bochnię uderzył na jakiś oddział szwedzki w Kamionnej. Ponoć jeszcze pod koniec XIX w. na polach tej wsi znajdowano resztki uzbrojenia i kości poległych w bitwie. Część wydobytych z ziemi militariów, jak pistolety i rapiery, ówczesny właściciel dworu w Kamionnej - Ożegalski, miał umieścić na ścianach pokoi dworskich.
Ostatki magnackiej fortuny na bocheńszczyźnie
Wbrew niektórym opiniom, lata potopu szwedzkiego i tragiczny w skutkach rokosz Jerzego Lubomirskiego zakończony jego banicją, nie spowodowały upadku znaczenia rodu. Wręcz przeciwnie – apogeum znaczenia Lubomirskich przypadło na przełom XVII i XVIII w., kiedy to zajmowali pierwsze miejsce w Koronie, a Hieronim Augustyn Lubomirski (pochowany po śmierci w Wiśniczu) zamierzał kandydować do korony polskiej podczas wojny północnej. Ale dla Wiśnicza i majątków rodziny na ziemi bocheńskiej był to już okres regresu, gdyż kolejni dziedzice jak Józef Karol, Jerzy Dominik czy Stanisław Herakliusz, nie traktowali tych majątków za najważniejsze, urzędując częściej w Łańcucie, Rzeszowie czy Warszawie. W wielkiej estymie był za to u nich klasztorny kościół Chrystusa Zbawiciela (barbarzyńsko rozebrany przez Niemców w 1940 r.) i znajdująca się w jego podziemiu krypta grobowa, w której spoczęli najwybitniejsi członkowie rodu. Co prawda majątki Lubomirskich, a potem także ich spadkobierców, tj. Sanguszków, Potockich i Zamojskich, przetrwały tutaj aż do XX w., ale dobrami tymi kierowali w ich imieniu zarządcy, a coraz więcej wsi wiśnickiego latyfundium przechodziło stopniowo drogą dzierżawy lub sprzedaży w ręce niezamożnej szlachty. W XVIII - XIX w. na ziemi bocheńskiej znajdzie się, więc miejsce dla przedstawicieli nowych rodów szlacheckich, często pochodzących z innych rejonów niż bocheński.
Ważniejsza literatura:
- Słownik Historyczno - Geograficzny Województwa Krakowskiego w Średniowieczu, cz.III, hasło: Lubomierz
- K. Przyboś, Awans społeczny Lubomirskich herbu Drużyna od XIV do początku XVII wieku [w:] Genealogia, T.4, Poznań-Wrocław 1994, s. 9-38
- Z. Ellnain, Nagrobek Lubomirskiego w Tarnawie
- J. Długosz, Mecenat kulturalny i dwór Stanisława Lubomirskiego, wojewody krakowskiego, Wrocław 1972
- J. Długosz, Latyfundium Lubomirskich w XVII wieku (powstanie - rozwój - podziały), Opole 1997
- W. Czapliński, J. Długosz, Życie codzienne magnaterii magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976
- W. Łoziński, Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków 1969
- S. Fischer, Wiśnicz Nowy, Warszawa 1967
